ÖN SÖZ

                                                       Elektrikli çalışmalar ile ilgili İş Sağlığı ve Güvenliği

    Günümüzde elektriğin insan hayatındaki yeri, alternatif bir enerji kaynağı ile    doldurulamayacak kadar büyüktür. Evlerde, iş yerlerinde, sanayi tesislerinde kısacası  tüm yaşam alanlarımızda kullanılan aletlerin büyük bir bölümü elektrik enerjisine          bağımlıdır.  Bu aletlerin kullanımı esnasında elektriğin taşıdığı riskleri ve tehlikeleri de    göz ardı  edemeyiz.

   Ülkemizde elektrik işletme araçlarının yapımı ve kullanımına yönelik norm, standartlar  ve  yönetmelikler mevcuttur. Bu kurallara uygun yapılmamış tesislerde can ve mal  güvenliği riski her an mevcut iken, aynı zamanda kalite ve iş veriminin düştüğü de    bilinen bir gerçektir.

    Elektrikli işletme araçlarında oluşan yalıtım bozuklukları, direk temas, aşırı gerilimler    vb. hatalar insanlarda elektrik çarpması yaparken tesislerde yangınlara sebep  olmaktadır. Elektrik tesisatının cins ve hacmine göre yetkili ehliyete sahip kişilerce  bakım, onarım ve müdahale yapılabilir. İç tesisat yönetmeliğinde belirtilen periyotlarda    elektrik tesisatlarının test ve ölçümleri yapılmak zorundadır.

                  Tesisin,

              topraklama direnci,

              Paratoner testleri,

             Kaçak Akım rölesi testleri,

             iç tesisat kontrolleri yetkili elektrik mühendisleri tarafından ölçülüp raporlamalıdır.

           Bu ölçümlerde kullanılan ölçü aleti ise Türkak belgeli kuruluşta her yıl kalibrasyonu yapılmış olmalıdır.

                  Elektrik enerjisini kullanırken çok dikkat etmek durumundayız. Aksi taktirde hayati tehlikeler ortaya çıkacaktır. Optimum çözümlerin bulunduğu korunma metotları ile hem ucuz hem de daha güvenli bir ortamda çalışmak mümkün olacaktır.

               Kitabın bize ayrılan bölümünde Yalova Eser Mühendislik Ltd. Şti olarak bu konulardaki deneyimlerimizi ve birikimlerimizi sizlere aktardık. Bizlere bu imkanı veren Yalova Teknik Endüstri Meslek Lisesi yönetimine ve değerli öğretmenimiz Hakan Kurar’a çok teşekkür ediyoruz.

                                                                          13.08.2013

                                                               Yalova Eser Mühendislik San. Ve Tic. Ltd. şti.

                                                                Süheyla Uzuneser (Elektrik mühendisi)

 

 

 

Elektrikli çalışmalarda güvenlik

 

Tüm yaşam alanlarımızda elektrikli aletlerin kullanımının artması ile birlikte çağdaş bir yaşama kavuşurken diğer yandan da bilinçsizce yapılan uygulamalarla can ve mal güvenliği ile ilgili tehditler artmaktadır. Her yıl bir çok kişi elektrik kazalarının kurbanı olmakta ve yangınların %40 ‘ının elektriğin hatalı kullanımı sonucu oluştuğu bildirilmektedir. Binalardaki elektrik ile ilgili çalışmalara binaların inşaatına başlamadan projelendirilmeli; İlgili yönetmelik standart ve normlara uygun imalatlar yapılmalıdır. Elektrik kontağı veya kısa devre oluşumunda mevcut sigortalar veya kesiciler devreye gireceğinden projesine uygun doğru malzeme seçilmiş bir yerde, elektrik kaynaklı yangın çıkması imkansızdır.

 

Elektrik Kazalarında Can ve Mal Güvenliği;

 

• Binanın temel topraklaması projesine uygun yapılmalı. Temel topraklamasının, binanın ana panosundaki topraklama barasına irtibatlanmalı,
• Tesisat iletkenlerinin yönetmelikte ve projede belirtilen kesitte olması,
• Koruma elemanlarının görev yapması sağlanmalı,

 

(Kaçak Akım Röleleri; 30mA Hayat Koruma, 300 mA Tesisi yangından koruma özelliğine sahiptir.)

 

Bunun için termik ayarlarını bozmamak, röle ayarlarını bozmamak, devre dışı bırakmamak ve sigortaları sarma yerine buşonu ile değiştirmek gerekir.

 

• Tesislerin elektrik tesisatlarının, Makina teçhizat- cihazların işletme ve bakım talimatlarında belirtilen esaslar dahilinde kullanılmalı. Yıllık test ölçüm ve bakımlarının yapılarak yetkili mühendislerce raporlanması gerekir.
• Herhangi bir yalıtım hatası bulunan elektrik cihazına veya direk enerji altındaki iletkenlere temas eden kişinin vücudu üzerinden elektrik akımı geçer. Akımın vücuttan geçişi ile meydana gelen tehlikenin önemi birçok etkene bağlıdır. Bunların başlıcaları;

 

-Akım değeri , -Akımın geçiş süresi, -Vücutta izlediği yoldur.

 

 

İnsan vücudundan geçecek olan akımın etkileri;

 

1-10 mA Karıncalanma hissi

 

10 mA Kasılma başlaması (Kişi iletkene Yapışabilir.)

 

20-30 mA Diyafram kasılması (Solunum yolu tıkanma riski)

 

70-100 mA 500 mA Kalbin titremeye başlaması ve düzensizleşmesi Kalbin durması ve ölüm

 

Buradan da görüldüğü gibi akımın çok küçük değeri bile kalbin durmasına ve sonuçta kişinin ölmesine sebebiyet vermektedir.

 

Elektriğe maruz kalan kişinin vücudundan akacak olan 30 mA kaçak akım, Uluslararası Elektroteknik Komisyonu’nun hazırladığı rapora göre solunum ve kan dolaşımı için sınır değer olarak verilmiştir. 30mA Kaçak Akım Rölesi, Hayat koruma amaçlı tüm elektrikli yapılarda zorunlu olarak kullanılmaktadır.

 

İnsanları Elektrik Çarpmasından Korumak İçin Alınacak Önlemler :

 

1. Koruyucu yalıtma,
2. Üzerinde durulan yerin yalıtılması,
3. Küçük gerilim kullanılması
4. Topraklama
5. Kaçak Akım Rölesi: (Hayat Koruma) Bu önlemlere ek olarak, elektrik iç tesisat yönetmeliğinin 25.10.1996 tarih 22798 sayılı son değişikliği ile KAR kullanılması zorunludur.

 

1. Koruyucu Yalıtma : Normalde gerilim altında olmayan ancak kullanım esnasında elektriklenebilecek el aletleri ve cihazların yalıtkanlı yapılmasıdır.

 

Elektrik işlerinde kullanılan pense, karga burun, tornavida ve benzer tüm el aletlerin sapları ve gövdeleri uygun şekilde yalıtılmış olmalıdır.

 

2. Üzerinde durulan yerin yalıtılması:

Yerleri değişmeyen sabit elektrikli makina ve araçlarla, elektrik panolarının taban alanına tahta ızgara, lastik paspas vb. konulmak suretiyle yapılan bir korunma önlemidir.

2. Küçük Gerilim Kullanma :

Bir çalışma veya yalıtım hatasında elektrik çarpmasının etkili olmaması için elektrikli araçların 50 V ve daha altındaki gerilimde çalışacak şekilde tasarlanmasıdır.

 

 

 

 

4. Topraklama

Topraklama, insanlara güvenli bir çalışma ortamı sağlamak için en kolay ve en ucuz güvenlik tedbirlerinden biri de topraklama yapmaktır.

başlıca üç amaçla yapılmaktadır.

 

1. Koruma Topraklaması (Gerilim altında olmayan kısımlara yapılır. Yalıtılmış kısımlar makine gövdeleri vb.)
2. İşletme Topraklaması İşletme akım devresinin, tesisin normal işletmesi için topraklanması. (Aktif gerilim altında olan kısımlara yapılır. Trafonun yıldız noktası vb)
3. Fonksiyonel Topraklama Bir iletişim tesisinin veya bir işletme elemanının istenen fonksiyonu yerine getirmesi için yapılır. (İletişim tesisleri, Yıldırımdan korunma, raylı sistemler vb)

 

Koruma Topraklaması: İş güvenliğine konu olan can ve mak güvenliği ile doğrudan alakalı topraklama şeklidir. İnsanları tehlikeli dokunma gerilimlerine (50V) karşı korumak için işletme araçlarının aktif olmayan metal kısımlarının topraklanması. (Normal şartlarda gerilim altında olmaya kısımlar.) Elektrik enerjisinin kullanıldığı yerlerde, üzerinde akım taşıyabilecek madeni kısımların yeryüzündeki toprak ile elektriksel olarak bağlanmasına opraklama denir. Elektrikle çalışan tüm makine ve tezgahların gövdeleri toprak hattına bağlanmalıdır. Ayrıca çelik konstrüksiyonlu çatılar da yıldırıma karşı topraklanmalıdır.

 

Topraklama Yönetmeliği’nde belirtildiği gibi binalarda topraklama tesis edilmesi zorunluluğu vardır. Koruma topraklaması olan bu topraklama bina yapılırken temel aşamasında projesine uygun yapılmalıdır. Bu hem maliyeti azaltır, hem de daha güvenli bir ortam sağlar. Bu şekilde yapılan topraklamaya temel topraklaması denir. Yapı temeli oluşturulurken temel içerisindeki iletken kısımların elektriksel olarak sürekliliğinin gerçekleşmesi, bir yandan eş potansiyel durumu sağlarken diğer yandan da topraklama direnci olarak ölçüldüğünde uygun değer verirse TT şebeke için koruma topraklamasını, TN şebeke içinse işletme topraklamasını sağlar. Topraklama elektrik çarpmalarına karşı en etkili yöntemdir.

                      

 

5.          Kaçak Akım Rölesi 

Kaçak akım rölesi, bir yalıtım hatasından kaynaklanan hata akımı oluştuğunda devreyi keserek o akıma maruz kalacak nesneyi korumaktır. Bu nesne bir canlı da olabilir veya yanmaya müsait bir eşya da olabilir.

 

 2- Nasıl Çalışır?

 Elektrik hattına giren ve çıkan akımların birbirine eşit olması gerekliliği prensibine göre çalışan bir koruma elemanıdır. Yani insan vücudundan bir akım geçmesi durumunda giren akımla çıkan akım arasında fark oluşacak ve elektrik devresi kesilecektir.

 3- Nerelerde Kullanılır?

 Kaçak akım röleleri geniş bir kullanım alanına sahiptir. Genel güç devreleri, aydınlatma dağıtımı, fan, pompa, indüksiyon fırınları, elektronik balastların yoğun kullanıldığı yerlerde, yıldırım düşme ihtimali yüksek olan yerlerde, hız kontrol cihazları yoğunlukla kullanıldıkları yerlerdir.

 

Uedaş’a ait şehir şebekeleri TT sistem olarak dizayn edilmiştir. Elektrik iç tesisleri yönetmeliğine göre TT şebekelerde Kaçak Akım Rölesi ( Artık Akım Anahtarı) kullanılması zorunludur.

 

Mevzuatta da yer aldığı üzere insanların toplu kullandığı alanlar(alışveriş merkezi, sinema vb.) ve yangın tehlikesinin yüksek olduğu yerlerde 300 mA’lik kaçak akım rölesi kullanılması zorunludur. Zaten bu rölenin kullanıldığı yerlerde hata akımı 300 mA geçtiği an elektrik kesileceği için yanmaya meyilli cisimlerin ısınmasına imkan verilmeyecektir. Dolasıyla etkin bir koruma sağlanacaktır.  

 KAR takılmış Tesislerde İstenen Topraklama Direnci?

 Elektrik Projelerinde yapılan topraklama direnci hesabında, KAR takılan tesislerde aşağıdaki değerler istenmektedir.

 

30 mA İnsan Korumalı KAR < 1666 Ohm

 300 mA Yangın Korumalı KAR <166 Ohm olmaktadır.

 Buda göstermektedir ki, Yapılan Topraklama Direnci hesaplarına göre; TT şebekelerde KAR Kullanılması ile çok küçük topraklama dirençleri elde etmeye gerek kalmamaktadır.

 

 

 

 

Yıldırımdan Korunma:

 

İki bulutun sürtünmesi, çarpışması veya kendi aralarında elektron boşalması yapmaları sonucu oluşan şiddetli ışık görüntüsüne şimşek denir.

 

Şimşeklerin yıldırıma dönüşebilmesi için bulutların yeryüzüne yakın bir şekilde paralel olarak durup, elektron alışverişi yapmaları gerekir. Bu olaydan sonra elektronların izlediği yol şiddetli bir ateş topuna dönüşür ve yıldırım oluşur.

 

Elektrik İç Tesisleri Yönetmeliği kapsamında bulunan tesislerdir. Özellikle de yapının elektrik tesisatının bir parçası olan topraklama tesisleri ile de yakın bir ilişkisi bulunmaktadır. Çünkü yapıya düşen yıldırımın meydana getirdiği elektriksel boşalma akımının en güvenilir bir şekilde doğrudan toprağa iletilmesi istenir. Günümüzde yıldırımlık olarak, Faraday kafesi Franklin çubuğu ve Aktif paratoner sistemleri kullanılmaktadır. Ancak bu yöntemler sadece yıldırımdan korunma basamaklarının bir ayağını oluşturmaktadır .Bu konudaki araştırma ve yönetmelikler üzerindeki çalışmalar devam etmektedir.

 

1. Faraday Kafesi:

 

Faraday kafesi, elektriksel iletken metal ile kaplanmış veya iletkenler ile ağ biçiminde örülmüş içteki hacmi dışardaki elektrik alanlardan koruyan bir muhafazadır. Yanıcı parlayıcı maddelerin depolandığı binaların dışı kafes şeklinde kaplanır. Binanın dışındaki yüksek noktalara sivri uçlu metaller yerleştirilir. Bütün iletkenler ve sivri metaller( yıldırım yakalama uçları) birbiriyle bağlanır ve topraklanır. Askeri amaçlı yapılar, Radyo frekans yayan cihazların konduğu kabinler, GSM alıcı verici devreleri gibi yerlerde Faraday Kafesi yöntemi kullanılmaktadır.

 

2. Aktif Paratoner

      Yıldırımdan korunmak için binaların, camilerin ve evlerin gök yüzüne yakın olan   yerlerine paratoner adı verilen aletler konulur. Bu aletler etki alanına giren belli  çaptaki yıldırımları üzerine çekerek en emniyetli şekilde toprağa akıtma görevi  üstlenirler.

 

       Gerek yapıya doğrudan yıldırım boşalması neticesinde farklı potansiyelde  bulunan noktalar arasında oluşan gerilimin, gerekse yapıya giren çeşitli altyapı  hizmet tesislerine ilişkin borular, kablolar vb. üzerinden taşınan potansiyel  sürüklenmelerinin bertaraf edilmesi potansiyel dengeleme veya diğer adıyla eş   potansiyel kuşaklamanın yapılmasını kaçınılmaz kılmaktadır.

      Paratoner, sivri uçlu metal bir çubuk, iletken tel ve galvaniz çubuktan oluşur.    Temel topraklaması bulunan yeni binalarda paratonerden gelen iletken bakır  iletken doğrudan temel topraklamasına bağlanmalıdır. Sivri uçlu yakalama çubuğu    binanın en üstüne takılır, metal çubuk iletken telle topraklamaya irtibatlanır. a

 İşletmeler için Topraklama Direncinin ölçülmesi:

 İşletmelerde topraklama tesisatı periyodik olarak en az yılda bir defa,

 yer değiştirebilen makineler için altı ayda bir defa yetkili elektrik mühendisi tarafından muayene ve ölçümü yapılmalıdır.

 Ölçümlerde kullanılan cihazlar, TÜRKAK (Türk Akreditasyon Kurumu) tarafından akredite edilmiş kalibrasyon laboratuvarından her yıl kalibre edilmiş olmalıdır.

 Yapılan iş yeri kontrollerinde topraklama elektrik tesisatının ve 50 volt’un üzerinde gerilim altında olan tüm makinaların topraklama durumları kontrol edilmelidir. Binalarda ve işletmelerde temel topraklama tesisi ve kontrolleri Topraklama Yönetmeliği ve TS.HD.60364-5-54 standardına uygun olarak yapılmalıdır.

 Topraklama yönetmeliğinde belirtilen kontrol periyotları

 

• Elektrik üretim, iletim, dağıtım tesisleri 2 yıl
• Enerji nakil ve dağıtım hatları 5 yıl
• Sanayi tesisleri ve iş merkezleri direnç değerleri 1yıl     
• Topraklama tesisleri ile ilgili diğer kontroller 2 yıl
• Sabit işletme elemanları 1 yıl
• Yeri değişebilen işletme elemanları 6 ay
• Parlayıcı, patlayıcı, tehlikeli ve zararlı maddelerle  çalışılan işyerleri ile ıslak ortamlarda çalışılan işyerleri için kontrol  periyotları 1 yılı aşamaz.

 

 

 

 

Elektrik Tesisatının Test ve Ölçümlerde Dikkat Edilmesi Gereken Kurallar

 

 

• Topraklama direnci ölçümlerinde kullanılan cihazların  kalibre edilmiş olması gerekir.
• Kullanılan cihazlar iyi tanınmalı pil şarjı -kablo kopuğu gibi durumlar mutlaka kontrol edilmelidir.
• Bazı cihazlarda kablolar üst üste geldiğinde oldukça   farklı değerler ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle kablolar birbirine sarılmadan birbirini kesmeden elektrotlara ulaştırılmalıdır.
• Ölçüm anında toprağın özellikleri dikkate alınmalıdır.(yağmurlu havalarda ölçüm yapılmamalıdır)
• Ölçüm anında çıplak elle elektrotlara dokunmak   tehlikelidir.
• Paratoner topraklama ölçümlerinde paratoner irtibatı   kesilerek kontrol klemensinden ölçüm yapılmalıldır. Yağmurlu ve rüzgarlı havalarda ölçüm yapmak tehlikeli olabilir.
• Ölçüm yapılan yer eğer fabrika ise topraklama sistemi  mutlaka araştırılacaktır. Eğer TN sistemi uygulanıyorsa çevrim empedansı  koruma iletken kesitleri projesinden kontrol edilecektir.
• Cihazların gövdelerine bağlanan koruma iletkenlerinin panolara bağlantısı 5 uçlu priz ve fiş düzeni ile yapılması sağlanmalıdır.     
• Hangi tip topraklama sistemi tasarlanırsa tasarlansın      hayat akımlı (30 mA) kaçak akım koruma şalteri kullanılmalıdır.
• Ölçüm yapılırken mümkün olduğu kadar elektrikler kesilerek ölçüm yapılmalıdır.
• Aynı binada tüm topraklamalar aynı topraklama barasına  irtibatlandırılmalıdır. Aksi takdirde münferit ( her cihazı veya bilgisayarları) yapılan topraklamalarda cihaz gövdelerinde tehlikeli  gerilimler oluşabilir.
• Topraklama ölçümü yapılırken  uygun toprak bulunamazsa , su boruları bu amaçla kullanılabilir.(Cihaz  kataloglarında bu bağlantılar mevcuttur)
• Tesislerdeki Kacak Akım Rölesinin yıllık ölçüm ve testi yapılmalıdır. Rölenin açma süresi ve Rölenin açma akımı ölçülür, test edilir. Cihazda herhangi bir bozukluk varsa derhal yenisi ile değiştirilir.

 

 

 

Saat